Kiedy ktoś przybywa po raz pierwszy do Częstochowy, może postawić pytanie: kiedy zbudowano Jasną Górę? Odpowiedź na tak postawione pytanie wbrew pozorom nie jest prosta. Zabudowa ta realizowana była przez ponad sześć wieków. Poza tym zaczęła się wcześniej, niż założono istniejące tu sanktuarium, gdyż historia tego miejsca zaczyna się, zanim pojawili się tu paulini, a następnie łaskami słynący wizerunek Matki Bożej.
Co możemy powiedzieć pewnego o przedpaulińskiej zabudowie? Otóż istniała tutaj strażnica wzniesiona w okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego, a zatem przed 1370 r. Relikty tej budowli obronnej zachowały się wewnątrz sanktuarium. Ich fragment jest widoczny na klatce schodowej prowadzącej do dolnej zakrystii.
Zanim pojawili się w Częstochowie paulini, istniała tutaj drewniana świątynia poświęcona Matce Bożej, wzniesiona prawdopodobnie w XIII wieku. Pełniła funkcję kościoła parafialnego do czasu fundacji klasztoru paulinów. Drugi kościół na tym miejscu, już murowany, jednonawowy, salowy, wybudowano w latach 1425-30. W latach sześćdziesiątych tego wieku wzniesiono trzeci, późnogotycki kościół. Istniejąca do tej pory świątynia stała się prezbiterium nowej, halowej budowli o trzech nawach. W 1690 r. kościół ten spłonął w wyniku wielkiego pożaru Jasnej Góry. W latach 1690-96 powstała obecna, barokowa świątynia. Przy jej budowie wykorzystano ocalałe mury gotyckiego kościoła. W 1906 r. papież św. Pius X wyniósł tę świątynię do godności bazyliki mniejszej. Od strony północnej do korpusu bazyliki przylegają wzniesione jeszcze w XVII wieku, sklepione kopułami: kruchta z kaplicą św. Antoniego Padewskiego, kaplica św. Filipa Nereusza (Kaplica Relikwii) i nad nią św. Aniołów Stróżów, kaplica św. Pawła I Pustelnika.
za O. Grzegorz Prus, paulin